Γιώργος Λινοξυλάκης
Η μέρα της Πεντηκοστής μετά το Πάσχα αποτελεί την πιο μεγάλη γιορτή του Χριστιανικού εορτολογίου, και μαζί με την Κυριακή των Αγίων Πάντων αποτελούν τις εορτές – επίλογους μιας μεγάλης λειτουργικής περιόδου της Εκκλησίας, του Πεντηκοσταρίου. Στο παρόν άρθρο περιγράφεται αναλυτικά ποιο γεγονός εορτάζεται και τέλος ως επίλογο την απεικόνιση της Αγίας Τριάδας σε εικόνες.
Η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος
Το γεγονός της Πεντηκοστής συνέβη στα Ιεροσόλυμα, πενήντα μέρες
μετά την Ανάσταση του Χριστού, και σηματοδότησε την αφετηρία της
ιστορικής διαδρομής της Εκκλησίας και έθεσε τις βάσεις για τον αγιασμό
ολόκληρης της ανθρώπινης ιστορίας και του πολιτισμού. Οι Πράξεις των Αποστόλων περιγράφουν
με παραστατικό τρόπο το γεγονός της Πεντηκοστής (Πράξ. 2,1-13). Δέκα
μέρες ύστερα από την Ανάληψη του Χριστού, οι έντεκα μαθητές Του (ο
Ιούδας είχε αυτοκτονήσει) γύρισαν στα Ιεροσόλυμα και συγκεντρώθηκαν στο
ίδιο σπίτι. Ήταν ο Πέτρος και ο Ανδρέας, ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης, ο
Φίλιππος και ο Ναθαναήλ ή Βαρθολομαίος, ο Θωμάς και ο Ματθαίος, ο
Ιάκωβος ο γιος του Αλφαίου, ο Θαδδαίος ή Λεββαίος, και ο Σίμων ο
Κανανίτης ή Ζηλωτής.
Όλοι μαζί, σαν μια ψυχή, παρέμεναν στο υπερώο, στον πάνω όροφο του
σπιτιού όπου και άλλοτε μαζεύονταν. Εκεί μαζί με την Παναγία Μητέρα του
Κυρίου και εκατόν είκοσι περίπου άλλους πιστούς, προσεύχονταν με θέρμη.
Περίμεναν με λαχτάρα να έρθει σ’ αυτούς «ό Παράκλητος», το Άγιο Πνεύμα.
Στο διάστημα αυτό συμπλήρωσαν με θαυμαστό τρόπο την κενή θέση του
Ιούδα του Ισκαριώτη. Ανάμεσα απ’ αυτούς πού είχαν παρακολουθήσει από την
αρχή τον Κύριο και ήταν μάρτυρες της Αναστάσεως, καθώς όριζε σχετική
προφητεία, διάλεξαν το Ματθία και τον Ιούστο. Μετά από θερμή προσευχή
στον Κύριο να παρουσιάσει τον καλύτερο για τη θέση του νέου Αποστόλου,
διάλεξαν με κλήρο το Ματθία. Αυτός πήρε τη θέση του δωδέκατου Αποστόλου
και ζητούσε το φωτισμό του Θεού, για να φανεί άξιος στο αποστολικό
αξίωμα.
Κατά την ημέρα της Πεντηκοστής οι Απόστολοι μαζί με άλλους πιστούς
βρίσκονταν στο υπερώο όπου και προσεύχονταν. Ήταν η ώρα ενάτη πρωινή,
όταν ξαφνικά ακούστηκε μια παράδοξη βοή σαν δυνατός αέρας που γέμισε το
σπίτι, και κάτι σαν γλώσσες φωτιάς στάθηκαν πάνω από το κεφάλι κάθε
μαθητή. Ήταν το Άγιο Πνεύμα!
«Όταν έφθασε ή μέρα της Πεντηκοστής, ήταν όλοι οι
πιστοί μαζί στο ίδιο μέρος. Και ξαφνικά ήρθε από τον ουρανό βοή, πού
έμοιαζε σαν να φυσά δυνατός άνεμος, και γέμισε το σπίτι πού κάθονταν.
Καί παρουσιάστηκαν γλώσσες σαν φλόγες φωτιάς να διαμοιράζονται σ’ αυτούς
καί να κάθεται από μια στον καθένα καί όλοι γέμισαν από Πνεύμα «Άγιο»
(Πράξ. 2,1-4).
Η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος τους καθάρισε από τις αμαρτίες,
τους φώτισε το νου και τους θέρμανε το θείο ζήλο, ώστε να γίνουν
αργότερα οι αναμορφωτές της οικουμένης.
Η ίδρυση της πρώτης Εκκλησίας
Η Πεντηκοστή ήταν μια από τις μεγάλες γιορτές των Ισραηλιτών. Τη
γιόρταζαν πενήντα μέρες ύστερα από το Πάσχα ως ανάμνηση της παράδοσης
του Νόμου από το Θεό στο Σινά. Τότε έρχονταν στην Ιερουσαλήμ πάρα πολλοί
Ιουδαίοι από πολλά μέρη του κόσμου, για να γιορτάσουν την εβραϊκή
γιορτή της Πεντηκοστής. Έρχονταν να προσκυνήσουν στο μεγαλοπρεπή ναό του
Σολομώντα, πού ήταν κι ο μοναδικός τους ναός.
Βρίσκονταν ακόμα Έλληνες, Πάρθοι, Μήδοι και Ελαμίτες, κάτοικοι της
Μεσοποταμίας, της Καππαδοκίας, του Πόντου, της Ασίας, της Φρυγίας, της
Παμφυλίας, της Αιγύπτου, της Κυρήνης, Ρωμαίοι πολίτες, Κρητικοί και
Άραβες πού μιλούσαν διάφορες γλώσσες. Άλλοι απ’ αυτούς ήταν ιουδαϊκής
καταγωγής και άλλοι προσήλυτοι. Στα πλήθη που μαζεύτηκαν, ακούγοντας τη
βοή, οι Απόστολοι με πρωτοφανές θάρρος διηγούνταν τα μεγαλεία του Θεού.
Όλοι άκουγαν έκπληκτοι και με απορία, ο καθένας στη δική του γλώσσα,
τους μαθητές του Χριστού. Όλοι τους απορούσαν για την πολυγλωσσία αυτή
των Αποστόλων. Όσοι τους γνώριζαν σαν αγράμματους ψαράδες της Γαλιλαίας,
δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τη μεταβολή αυτή. Κάποιοι έμεναν εκστατικοί,
ενώ άλλοι χλεύαζαν λέγοντας ότι οι μαθητές ήταν μεθυσμένοι.
Στο απορημένο πλήθος των συγκεντρωμένων ανέλαβε να μιλήσει ο
Απόστολος Πέτρος. Τους θύμισε τα όσα είχε πει ο Θεός στους Ισραηλίτες
μέσω του προφήτη Ιωήλ: «στις έσχατες ημέρες… θα χαρίσω πλουσιοπάροχα το
Πνεύμα μου σε κάθε άνθρωπο. Έτσι, οι γιοι σας και οι θυγατέρες σας θα
κηρύξουν την αλήθεια…» (Πράξ. 2,14). Μετά τους μίλησε για τον Ιησού, τον
οποίο, ενώ εκείνοι σταύρωσαν, ο Θεός Τον ανέστησε. Οι ίδιοι οι μαθητές
ήταν μάρτυρες αυτής της αλήθειας (Πράξ. 2,32). Στο τέλος κάλεσε όλους
τους συγκεντρωμένους να μετανοήσουν και να βαπτιστούν στο όνομα του
Χριστού, για να συγχωρηθούν οι αμαρτίες τους και να πάρουν τα χαρίσματα
του Αγίου Πνεύματος.
Το κήρυγμα του Πέτρου είχε ως συνέπεια εκείνη τη μέρα να πιστέψουν
και να βαπτιστούν με χαρά περίπου τρεις χιλιάδες άνθρωποι. Οι νέοι αυτοί
πιστοί μαζί με τους Αποστόλους και όσους άλλους είχαν πιστέψει
παλιότερα, αποτέλεσαν την πρώτη Χριστιανική Εκκλησία. Έτσι ιδρύθηκε ως
Σώμα Χριστού η πρώτη Εκκλησία. Από τότε η ημέρα της Πεντηκοστής
ονομάζεται γενέθλια ημέρα της Εκκλησίας. Αυτή έμελλε να αλλάξει την
πορεία όλου του κόσμου. Μας θυμίζει τις πλούσιες δωρεές που δίνει το
Άγιο Πνεύμα (αγάπη, χαρά, ειρήνη, αγαθοσύνη κλπ.) σε όσους πιστεύουν στο
Θεό και συμμετέχουν στη ζωή της Εκκλησίας.
Η Πεντηκοστή άρχισε να γιορτάζεται από τους αποστολικούς χρόνους
είτε στο ναό των Ιεροσολύμων μαζί με τους Ιουδαίους (Πράξεις 20,16),
είτε χωριστά. Σύμφωνα με τους εκκλησιαστικούς Πατέρες και συγγραφείς του
4ου αιώνα γίνεται λόγος περί του εορτασμού από τους αποστολικούς
χρόνους όπου κατά την εορτή αυτή γινόταν και η βάπτιση των κατηχουμένων
όπου και για το λόγο αυτό συνεχίζεται και ψάλλεται ο τρισάγιος ύμνος:
«Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε…».
Στις μέρες μας, αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία, τελείται στις
εκκλησίες ο λεγόμενος «Εσπερινός της Γονυκλισίας», κατά τον οποίο
ψάλλονται ύμνοι αφιερωμένοι στο Άγιο Πνεύμα, το τρίτο Πρόσωπο της Αγίας
Τριάδας, ενώ την ίδια ώρα οι πιστοί προσεύχονται γονατιστοί.
Η απεικόνιση της Αγίας Τριάδας στην τέχνη
Στην Ορθόδοξη Εκκλησία τα ομοιώματα του Πατρός και του Αγίου
Πνεύματος, είναι απαγορευμένες απεικονίσεις, επειδή η Αγία Γραφή
απαγορεύει σε πολλά εδάφια τις εικόνες της αόρατης Θεότητας.
Η περιστερά ως σύμβολο του Αγίου Πνεύματος χρησιμοποιείται από
παλιά ως σύμβολο στην εκκλησιαστική διακοσμητική, όχι όμως στην
εικονογραφία όπου οι μορφές δε χρησιμοποιούνται σαν σύμβολα αλλά σαν
ομοιώσεις. Η απεικόνιση του Αγίου Πνεύματος ως περιστεριού επιτρέπεται
μόνο στην εικόνα των Θεοφανείων, όπου το Άγιο Πνεύμα εμφανίστηκε «εν
είδει περιστεράς» ή «ωσεί περιστερά», αλλά δεν έγινε περιστέρι.
Επιτρέπεται επίσης η απεικόνιση της καθόδου του Αγίου Πνεύματος κατά την
Πεντηκοστή, όταν «διεμεριζόμενοι γλώσσαι ωσεί πυρός» ήρθαν και στάθηκαν
πάνω στα κεφάλια των Αποστόλων. (Πράξεις β’: 3) Σύμφωνα με την Ορθόδοξη
Εκκλησία η ενσάρκωση του Λόγου δίνει τη δυνατότητα απεικόνισης μόνο του
Υιού και μόνο κατά την ανθρώπινη φύση του.
Αυτή η άποψη διαφοροποιείται από την ερμηνεία που καταγράφεται στο
Πηδάλιον ότι «και ο άναρχος Πατήρ πρέπει να ζωγραφίζεται καθώς εφάνη εις
τον προφήτην Δανιήλ ως παλαιός ημερών» και ότι «το άγιον Πνεύμα πρέπη να ζωγραφίζεται εν είδει περιστεράς». Ομοίως, σύμφωνα με τον Χ. Γκότση, επιτρέπεται η απεικόνιση του Πατρός ως «Παλαιού των Ημερών».
Πάντως και στην ορθόδοξη εκκλησία υπάρχουν δύο απεικονίσεις του
συνόλου της Αγίας Τριάδας: Η «Αγία Τριάδα», που παριστάνει το Θεό Πατέρα
σαν γέρο με λευκά μαλλιά και γένια, τον Ιησού, τον Υιό του Θεού
καθισμένο δίπλα του, και το Άγιο Πνεύμα, με μορφή περιστεριού να ίπταται
ανάμεσά τους, και η «Φιλοξενία του Αβραάμ» που παρουσιάζει την Αγία
Τριάδα με τη μορφή τριών παρόμοιων σε εμφάνιση και ηλικία αγγέλων. Από
αυτές η «Αγία Τριάδα» θεωρείται από ορισμένους ότι έχει δυτική επίδραση,
και εμπίπτει στις περιπτώσεις που η 7η οικουμενική σύνοδος χαρακτηρίζει
ως είδωλα, ενώ η δεύτερη είναι επιτρεπτή εφόσον σύμφωνα με την παλαιά
διαθήκη ο Θεός πράγματι προτυπώθηκε στον Αβραάμ ως Τριαδικός, με τη
μορφή τριών αγγέλων.
Στη δυτική τέχνη συναντάμε το περιστέρι σε πολλές θρησκευτικές
απεικονίσεις, όπως του Ευαγγελισμού, παρότι η Αγία Γραφή δεν αναφέρει
εμφανίσεις με μορφή περιστεράς στη Γέννηση ή στον Ευαγγελισμό.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα, είναι η «Γέννηση» (15ος αι.) του Lorenzo
Monaco, η ζωγραφιά του Φλαμανδού ζωγράφου Gerard Davis (15ος αι.), καθώς
και πίνακες πάνω στο ίδιο θέμα από τους Petrus Christi (15ος αι.) και
Hans Memling (16ος αι.).
Πηγές: Οι Δεσποτικές εορτές, Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου